دیابت چیست؟ | انواع، علل، علائم، تشخیص و درمان

دیابت ملیتوس (شیرین) یا مرض قند به گروهی از بیماری ها گفته می شود که در اثر اختلال در استفاده از قند (گلوکز) موجود در خون به وجود می آید. گلوکز (قند) عنصری حیاتی برای سلامت بدن می باشد زیرا منبع مهمی برای تامین انرژی تمامی سلول های بدن فرد است. عوامل مختلفی باعث ایجاد بیماری دیابت می شوند که در این مطلب به بررسی این عوامل، انواع آن و نحوه تشخیص و مدیریت دیابت می پردازیم.

 

---

انواع | علل | علائم | تشخیص | درمان | پیشگیری | مشاوره و نکات حمایتی

---

 

بیماری دیابت چیست؟

دیابت در تعریف کلاسیک خود به معنای افزایش حجم و تعداد دفعات ادرار فرد می باشد. این بیماری بر اساس میزان قند موجود در ادرار به دو نوع  دیابت شیرین یا ملیتوس (Diabetes mellitus, DM) و دیابت بی مزه (Diabetes insipidus, DI) تقسیم بندی می گردد. دیابت شیرین که در گذشته به مرض قند شهرت داشت به دلیل علائم ترسناک خود نظیر تاری دید، زخم پای دیابتی و دیگر علائم سبب ترس در افراد مبتلا می گردید. ولی با توجه به پیشرفت علوم پزشکی و روش های کنترل این بیماری، فرصت های جدیدی در جهت کنترل و امید به درمان آن به وجود آمده است.
دیابت شیرین از آن جهت حائز اهمیت است که می تواند موجب بالا رفتن قند خون در افراد مبتلا گردد و این ازدیاد بی رویه سبب مشکلات و عوارض شدیدی در بدن بیمار شود. به همین دلیل شناخت دقیق آن می تواند ما را به درک بهتری جهت کنترل و کم کردن عوارض این بیماری برساند. در ادامه ی این مقاله منظور از دیابت فقط دیابت شیرین یا ملیتوس می باشد.

 

 

انواع دیابت کدامند؟

انواع بیماری دیابت دارای دسته بندی ها مختلفی می باشد. در دسته بندی ذکر شده ، انواع دیابت به دو گروه برگشت پذیر و برگشت ناپذیر تقسیم شده است. انواع برگشت پذیر مواردی هستند که فرد مبتلا در صورت درمان، بهبودی کامل پیدا می کند. در انواع برگشت ناپذیر تنها می توان علائم و عوارض بیماری را کاهش داده و کنترل کرد.

برگشت پذیر:

• پیش دیابت
• دیابت بارداری

برگشت ناپذیر:

• دیابت نوع ۱ (دیابت وابسته به انسولین یا دیابت جوانی)
• دیابت نوع ۲ (دیابت غیر وابسته به انسولین)، شایع ترین نوع دیابت
• دیابت مونوژنیک (Monogenic diabetes)
  • دیابت شیرخوارگان (Natal Diabetes Mellitus ,NDM)
  • دیابت بلوغ (Maturity onset diabetes of the young ,MODY)
• دیابت مرتبط با سیستیک فیبروزیس (Cystic fibrosis related diabetes ,CFRD)

 

 

علل بروز دیابت چه چیزهایی هستند؟

به طور کلی بیماری دیابت هنگام بروز مشکلات متابولیکی بدن در استفاده از هورمون انسولین به وجود می آید. در حالت عادی پانکراس (لوزالمعده) که در پشت معده واقع شده است، هورمون انسولین را برای ذخیره سازی و مصرف قند و چربی در بدن از طریق خوردن غذا و تبدیل آن به انرژی مورد نیاز سلول ها، ترشح می کند. این بیماری در صورتیکه پانکراس اولاً به میزان کم یا اصلا انسولین تولید نکند و یا بدن بنا به دلایل مختلف به انسولین تولید شده پاسخ ندهد، ایجاد می شود. مهم ترین و عمومی ترین ین دلایل بروز دیابت از هر نوعی در افراد، موارد زیر می باشند:

• عوامل ژنتیکی
• چاقی
• عدم تحرک
• سبک زندگی و تغذیه

 اما علاوه بر موارد گفته شده برخی عوامل دیگر در بروز انواع مختلف بیماری ازدیاد قند خون موثر می باشند که به آنها می پردازیم :

علل بروز پیش دیابت:

پیش دیابت به مرحله ای از بیماری گفته می شود که میزان قند خون بیش از حد نرمال بوده اما هنوز به اندازه ای نرسیده است که در دسته دیابت نوع ۱ و یا نوع ۲ شناخته شود. پیش دیابت  ممکن است در اثر اضافه وزن و عدم تحرک یا عواملی مانند پرخوری، سوابق ژنتیکی و وراثت بروز پیدا کند.

 

علل بروز دیابت بارداری:

این نوع دیابت می تواند در زنان باردار ایجاد شود و در اکثر مواقع این بیماری بعد از زایمان از بین می رود.  عوامل زیر در بروز دیابت بارداری موثر است:

• زایمان نوزاد بیشتر از ۴/۵ کیلو گرم
• سابقه دیابت در خانواده
• ابتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک (Polycystic ovary syndrome, PCOS)
• هورمون های تولید شده توسط جفت که باعث ایجاد و یا افزایش مقاومت به انسولین در مادر می شود.

 

---

بیشتر بخوانید: نکاتی مهم در مورد دیابت بارداری | علائم، عوارض، تشخیص و کنترل

---

 

علل بروز دیابت نوع یک:

بدن افراد مبتلا به بیماری دیابت نوع ۱ به صورت ذاتی توانایی تولید انسولین را به مقدار کافی ندارد، زیرا سیستم ایمنی بدن فرد به سلول های ترشح کننده انسولین در لوزالمعده حمله کرده و تولید این هورمون را با اختلال روبرو می کند. عللی که باعث ایجاد آن می شود شامل موارد زیر می باشد:

• سابقه بیماری های خود ایمنی در سنین پایین
• سابقه ژنتیکی (رایج ترین)
• سابقه آلودگی به برخی ویروس ها (کمتر رایج)
• عدم بهبود دیابت بارداری

 

علل بروز دیابت نوع دوم:

در این بیماری بدن فرد توانایی استفاده از انسولین را ندارد. دیابت نوع ۲ طولانی مدت بوده و بدن را به دریافت و استفاده از انسولین مقاوم می کند (ایجاد مقاومت انسولینی) و مانع از مصرف این هورمون در بدن می شود. علل ایجاد دیابت نوع دو شامل موارد زیر می باشد:

• سن بالای 45 سال
• سابقه خانوادگی
• نژاد (دورگه های افریقایی امریکایی،امریکایی هندی، امریکایی اسیایی در معرض بیشتر این بیماری هستند)
• پایین بودن HDL یا چربی خوب و بالا بودن کلسترول یا تری گلیسیرید
• عدم درمان دیابت بارداری

 

علل بروز دیابت مونوژنیک (Monogenic diabetes):

جهش ژنتیکی (فقط در یک ژن) مهم ترین علت پدید آورنده این بیماری می باشد. این جهش در هریک از ژن های مرتبط با متابولیسم، تولید انسولین و یا کنترل قند خون می تواند باعث ایجاد نوعی اختلال در کنترل قند خون شده و دیابت مونوژنیک را سبب شود.

دیابت شیرخوارگان :

پانکراس از بدو تولد توانایی تولید انسولین کافی جهت کاهش قند خون را ندارد. این نوع دیابت معمولا با دیابت نوع 1 اشتباه گرفته می شود.

دیابت بلوغ :

این نوع دیابت معمولا در دوران بلوغ یا پیش از بزرگسالی رخ می دهد که نوع دیگری از دیابت مونوژنیک است و تا به حال جهش های مختلفی به عنوان عامل ایجاد این نوع دیابت شناخته شده است. این جهش ها توانایی پانکراس برای تولید انسولین را محدود کرده و در نهایت سبب افزایش شدید قند خون می شود.

 

علل بروز دیابت مرتبط با سیستیک فیبروزیس:

جهش ژنتیکی دلیل اصلی بیماری دیابت سیستیک فیبروزیس است که در  افراد مبتلا بافت مخاط ضخیم و چسبناک بوده و باعث ایجاد زخم در لوزالمعده و کاهش یا جلوگیری از تولید انسولین می گردد. با توجه به بررسی‌های انجام شده ۳۵ درصد افراد مبتلا به فیبروز سیستیک (Cystic fibrosis) دارای دیابت ناشی از سیستیک فیبروزیس هستند.

 

 

علائم دیابت چه چیزهایی هستند؟

 

بصورت عمومی:

دو نوع شایع و اصلی دیابت یعنی دیابت نوع ۱ و ۲ دارای علائم یکسانی بوده و تنها تفاوت در زمان بروز این علائم می باشد (در دیابت نوع ۱ علائم زودتر بروز پیدا می کنند). افراد مبتلا به انواع دیابت بطور کلی برخی از  این علائم را تجربه می‌کنند:

• تکرر ادرار، به معنی افزایش حجم و تعداد دفعات ادرار کردن
• پرخوری، احساس گرسنگی مداوم
• تشنگی، عطش دائمی برای نوشیدن آب
• کاهش وزن بی دلیل
• تحریک پذیری و تغییرات خلق و خو
• ضعف و خستگی
• تاری دید
• عدم بهبود یا طولانی شدن زمان بهبود زخم ها (از علائم اصلی)
• مور مور شدن و بی حسی در دست ها و پاها
• پریشانی و عدم تمرکز
• افزایش ایجاد عفونت (مترشحه و غیره)
• وجود راش هایی تیره و ضخیم کننده پوست به نام آکانتوزیس نیگریکانس (Acanthosis nigricans) در نزدیکی گردن یا محل اتصال دست به کتف که در حالت مقاومت به انسولین بیشتر دیده می شود. (در تصاویر زیر نمونه این راش ها دیده می شود).

 

علائم دیابت مونوژنیک:

تشنگی و تکرر ادرار از نشانه های اصلی دیابت مونوژنیک می باشد.

 

علائم اختصاصی دیابت در نوزادان:

گاهی در نوزادان و کودکان مبتلا به دیابت بجز علائم اصلی بیماری، نشانه های دیگری نیز دیده می شود:

• شب ادراری
• تولد نوزاد با وزن بیشتر از ۴/۵ کیلوگرم

 

علائم اختصاصی دیابت در زنان :

دیگر نشانه های بیماری دیابت در زنان شامل موارد زیر می باشد:

• عفونت مجاری ادراری
• عفونت های قارچی
• خشکی و خارش پوست
• زایمان نوزادان با وزن بیشتر از چهار و نیم کیلوگرم

نکته: معمولا دیابت بارداری فاقد علائم اختصاصی بوده و با علائم بارداری اشتباه گرفته می شود.

 

علائم اختصاصی دیابت در مردان :

مشکلات جنسی به خصوص اختلالات نعوظ و کاهش شدید میل جنسی از رایج ترین علامت های دیابت در آقایان می باشد.

 

 

عوارض و خطرات ابتلا به دیابت چیست؟

بیماری های قلبی:
دیابت به شکل نگران کننده ای ریسک ابتلا به بیماری های قلبی را افزایش می دهد. بیماری هایی مانند بیماری های عروق کرونری با درد سینه (آنژین)، حمله قلبی و تنگی عروق برخی از این موارد می باشد.

بیماری های عصبی (نوروپاتی) :
قند بالا به دیواره مویرگ های تغذیه کننده سلول های عصبی آسیب رسانده و موجب بیماری های عصبی می شود. این بیماری معمولا اعصاب پاها را درگیر کرده و باعث مورمور شدن، بی حسی، احساس درد و سوزش در انگشتان، پنجه پا و مچ پا می شود.

آسیب کلیوی (نفروپاتی):
دیابت می تواند به کلیه ها آسیب زده و باعث نارسایی حاد کلیه بشود که گاهاً برگشت ناپذیر بوده و بیمار به دیالیز نیاز پیدا خواهد کرد. به علاوه نوروپاتی در مواردی موجب ایجاد زخم پای دیابتی نیز می شود..

آسیب بینایی (رتینوپاتی):
دیابت ممکن است به رگ های خونی چشم آسیب زده و موجب آب مروارید، گلوکوم و در نهایت نابینایی فرد شود.

آسیب پا:
آسیب به اعصاب پا و یا ایجاد اختلال در رگ های خونی پا ممکن است باعث بروز مشکلاتی مانند ایجاد زخم های دیر درمان شود که می تواند سبب عفونت و گسترش آن در سراسر بدن گردد. این عارضه در موارد شدید و حاد بیماری می تواند منجر به قطع عضو نیز گردد.

آلزایمر:
دیابت نوع دو و کاهش کنترل قند خون، خطر ابتلا به بیماری های زوال عقل مانند آلزایمر را افزایش می دهد.

زردی و یا مشکلات تنفسی:
مادرانی که قبل از بارداری مبتلا به دیابت هستند، در صورت عدم کنترل بیماری خود ممکن است نوزادانی با مشکلات زردی و یا مشکلات تنفسی به دنیا آورند.

 

 

روش های تشخیص دیابت چیست؟

پروسه تشخیص:

افرادی که دارای علائم، سوابق موروثی، اضافه وزن و یا عدم تحرک هستند، در معرض خطر ابتلا به دیابت بوده و باید زیر نظر پزشک متخصص غدد درون ریز تحت آزمایش های سنجش میزان قند خون قرار بگیرند. به علاوه زنان باردار باید در ۳ هفته سوم بارداری (هفته های ۲۴ الی ۲۸ بارداری) آزمایش قند خون بارداری انجام دهند.

 

تست های آزمایشگاهی:

در صورت احتمال  ابتلا به پیش دیابت یا دیابت ممکن است آزمایش های دیابت از طرف پزشک تجویز گردد:

• قند خون ناشتا(Fasting blood sugar, FBS)
• قند خون (Blood sugar, BS)
• آزمایش تحمل گلوکز خوراکی (Oral glucose tolerance test, OGTT)
• هموگلوبین A1C (میزان قند خون 3 ماه قبل را نشان می دهد)

 

---

بیشتر بخوانید: آزمایش قند ناشتا - Fasting Blood Sugar |  چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام آزمایش خون لازم است؟

---

 

تست های مرتبط با دیابت بارداری شامل:

• قند خون بارداری (Glucose challenge test, GCT)
• تست تحمل گلوکز (Glucose tolerance test, GTT)

تست بررسی احتمال ابتلا به دیابت مونوژنیک و یا دیابت سیستیک فیبروزیس:

• روش های بررسی ژنتیکی مانند تکنیک توالی یابی نسل جدید (Next Generation Sequencing, NGS). در حال حاضر غربالگری خاصی برای این دو نوع دیابت وجود ندارد)

 

 

درمان دیابت چیست؟

شروع نقطه درمان:

بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به دیابت، نیازمند تغییراتی بنیادین در سبک زندگی و استفاده از توصیه هایی نظیر رژیم غذایی صحیح، ورزش مرتب و با برنامه و در صورت تشخیص پزشک معالج استفاده از داروهای خوراکی یا تزریقی می باشد. البته در سال های اخیر برخی روش ها به صورت تحقیقاتی در حال توسعه می باشد که می تواند در بهبود و یا حتی درمان برخی از انواع دیابت امیدوار کننده باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تراپی و مدیریت:

رژیم غذایی افراد مبتلا به دیابت:

در تمامی انواع دیابت به ویژه دیابت نوع ۲، رعایت رژیم غذایی ویژه نقش بسیار کلیدی در کنترل، بهبود علائم و عوارض این بیماری دارد. یک رژیم غذایی مناسب افراد دیابتی شامل سبزیجات، میوه ها، چربی های خوب، پروتئین سالم (گوشت مرغ و ماهی) بوده و این افراد باید مصرف قند و نشاسته را  در رژیم غذایی خود به حداقل برسانند.

ورزش:

ورزش مداوم و متناسب با وزن هر فرد نقش زیادی در حفظ تناسب اندام بیمار و کاهش وزن برنامه ریزی شده (۷ درصد وزن بدن) دارد. پیاده روی یکی از مفیدترین ورزش ها برای افراد مبتلا به دیابت بوده و می تواند وضعیت فرد را به پایداری برساند.

 

داروهای موثر در کنترل دیابت:

با توجه به نوع و شدت بیماری پزشک معالج داروهای متفاوتی را برای بیمار تجویز خواهد کرد. با توجه به اینکه دیابت نوع یک و دو شیوع بیشتری دارد در این بخش به معرفی برخی از داروهای کنترل کننده آنها خواهیم پرداخت:

داروهای موثر در کنترل دیابت نوع ۱:
انسولین تزریقی به عنوان اصلی ترین دارو کنترل کننده میزان قند خون در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ است. این دارو جایگزین انسولین ترشحی بدن فرد بوده و میزان قند را کنترل می نماید. انسولین بر اساس زمان اثر گذاری خود به صورت جدول زیر تقسیم بندی می گردد:
 

 

داروهای موثر در کنترل دیابت نوع ۲:
رژیم و ورزش به برخی از مبتلایان می تواند کمک کند تا دیابت نوع ۲ خود را کنترل کنند. اگر تغییرات در سبک زندگی برای کاهش قند خون در این افراد کافی نباشد، پزشک برای این بیماران  دارو تجویز خواهد کرد. این دارو ها به تفکیک در جدول زیر نوشته شده است (برخی افراد ممکن است به چند دارو و حتی استفاده از انسولین نیاز داشته باشند.)

 

داروهای موثر در کنترل دیگر انواع دیابت:
در درمان دیابت بارداری معمولا تغییرات در رژیم غذایی و در موارد شدیدتر استفاده از انسولین توصیه می شود، چرا که تحقیقات نشان داده است انسولین حداقل عوارض را برای بارداری داشته و تاثیری بر رشد جنین ندارد. در کنترل دیابت مونوژنیک و دیابت سیستیک فیبروزیس دیگر داروهایی که توسط پزشک مربوطه تجویز می شود، مورد استفاده قرار می گیرد.

جراحی و سایر روش های درمانی:

جراحی بای پس معده:
بر اساس برخی تحقیقات مشخص شده است که جراحی بای پس معده در درمان احتمالی دیابت نوع ۲ می تواند موثر باشد.

 

 

چگونه از دیابت پیشگیری کنیم؟

برای پیشگیری از دیابت و دیگر بیماری های مرتبط با ساز و کار متابولیسم (سوخت و ساز بدن)، معمولا اولین توصیه کاهش مصرف کربوهیدرات (قند و نشاسته) و چربی به حداقل میزان و انجام ورزش (روزانه حداقل ۳۰ دقیقه پیاده روی) به صورت مرتب و رعایت تناسب اندام می باشد. شناخته شده ترین روش برای تناسب اندام، کنترل مداوم شاخص توده بدنی (BMI) است که در واقع نسبت قد فرد به وزن را اندازه می گیرد و طبق جدول زیر دسته بندی می شود:

 

 

 

مشاوره و نکات حمایتی:

انجام مرتب آزمایش های دوره ای و سالانه می تواند نقش بسزایی در تشخیص به موقع جهت پیشگیری و آگاهی از وضعیت قند خون، کبد، آنزیم های بدن و غیره را ایفا کند و افراد را نسبت به وضعیت سلامتی خود مطلع سازد. از آنجایی که انواع بیماری دیابت در حال حاضر دارای درمان قطعی نمی باشد، فرد تا آخر عمر باید از روش ها و داروهای کنترل کننده این بیماری استفاده کند. با آموزش به افراد و فرهنگ سازی درست در جامعه، می توان افراد مبتلا به دیابت را همراهی نمود. خانواده مهم ترین نقش را در حمایت از این بیماران بخصوص کودکان را دارد.

 

 

---

منابع:

https://www.mayoclinic.org

https://www.webmd.com

https://www.cdc.gov

https://www.niddk.nih.gov

https://www.cff.org

https://www.healthline.com

https://www.diabetesselfmanagement.com

https://www.nationwidechildrens.org

https://www.europepmc.org

https://www.ascpskincare.com

https://www.researchgate.net

https://www.who.int