عفونت هلیکوباکتر پیلوری یا اچ پیلوری هنگامی اتفاق میافتد که باکتری H. pylori معده شما را آلوده کند. این آلودگی معمولاً در دوران کودکی اتفاق میافتد و با وجود آنکه بیش از نیمی از مردم جهان به این باکتری آلوده هستند، اما اکثر آنها از این امر بیاطلاع می باشند. دلیل این ناآگاهی این است که ابتلا به این عفونت معمولاً بدون علائم است. عفونت هلیکوباکتر پیلوری یکی از علل شایع سوء هاضمه و زخمهای معده است که در صورت بروز آنها، بیمار از نظر ابتلا به عفونت این باکتری آزمایش و مصرف آنتیبیوتیک برای او تجویز میشود. برای شناخت همه چیز درباره هلیکوباکتر پیلوری از جمله علائم، راههای تشخیص، درمان و پیشگیری از آن در این مقاله با ما همراه باشید.
علل | علائم | عوارض | تشخیص | درمان | پیشگیری | مشاوره و نکات حمایتی
هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori, H. pylori) یک باکتری شایع ساکن دستگاه گوارش انسان است که تمایل دارد به مخاط معده حمله کند. از اینرو این باکتری به عنوان باکتری بیماریزای معده انسان شناخته شده است. در حالی که عفونت با این باکتری به طور معمول علائمی ایجاد نمیکند، در برخی از افراد میتواند منجر به بیماری شود.
سه عامل بسیار مهم در ابتلای فرد به بیماریهای معده ناشی از عفونت H. pylori عبارتند از:
اچ پیلوری برای زندگی در محیط سخت و اسیدی معده سازگار شده است. این باکتری میتواند محیط اطراف خود را تغییر و اسیدیته آن را کاهش دهند (pH محیط را افزایش دهد)، تا بتوانند زنده بماند. شکل مارپیچی هلیکوباکتر پیلوری به آن اجازه میدهد تا به لایههای داخلی معده نفوذ کند، در جایی که توسط مخاط محافظت میشود و سلولهای ایمنی بدن قادر به رسیدن به آنها نیستند. این باکتری میتواند در پاسخ ایمنی بدن تداخل ایجاد کند و با ایجاد عفونت طولانی مدت، منجر به بیماریهای معده شود.
در نتیجه اتصال H. pylori به سلولهای معده، بافت معده قرمز و متورم (ملتهب) میشود. این باکتری میتواند به لایه محافظ معده (مخاط) حمله و با تولید آنزیمی به نام اورهآز، اسید معده را خنثی کند و باعث ضعیف شدن پوشش سطحی محافظ معده شود. در اثر ضعیف شدن لایه پوششی، سلولهای معده بیشتر در معرض اسید، پپسین و مایعات گوارشی قوی بدن قرار میگیرند و آسیب میبینند. این آسیبها میتواند منجر به زخم معده یا اثنی عشر (ابتدای روده کوچک) شود.
با توجه به تاثیر هلیکوباکتر پیلوری بر بافت معده، این باکتری عامل اصلی بیماریهای سوء هاضمه، گاستریت (ورم معده) و زخم معده در نظر گرفته میشود و به عنوان فاکتور درجه ۱ سرطان معده شناخته شده است.
اگرچه اچ پیلوری یک علت شایع زخم معده و ورم معده در بزرگسالان است، اما در کودکان نیز میتواند منجر به بیماری شود.
تا به امروز هنوز نحوه دقیق انتقال هلیکوباکتر پیلوری به انسان مشخص نشده است. این باکتری ممکن است از طریق تماس مستقیم با بزاق، استفراغ و مدفوع از فرد آلوده به فرد دیگر، و یا از راه آب یا غذای آلوده نیز منتقل شود.
عفونت این باکتری اغلب در دوران کودکی رخ میدهد. افراد مستعد عفونت اچ پیلوری و عوامل خطرزا برای ایجاد این عفونت به شرایط زندگی در دوران کودکی مربوط میشود، از جمله:
بیشتر افراد مبتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری هرگز هیچگونه علائمی نخواهند داشت و دلیل این امر هنوز مشخص نیست. با این وجود به نظر میرسد برخی از افراد ممکن است بطور ژنتیکی مقاومت بیشتری در برابر اثرات مضر عفونت این باکتری داشته باشند.
نشانههای عفونت اچ پیلوری ممکن است شامل موارد زیر باشد:
در صورت مشاهده علائم مداوم و مزمن عفونت هلیکوباکتر پیلوری، لازم است که فرد از نظر آلودگی به این باکتری معاینه شود. علاوه بر این، به محض مشاهده علائم نگرانکننده زیر لازم است که بیمار در اسرع وقت به پزشک مراجعه کند، علائمی همچون:
در صورت مشاهده علائم ورم معده یا زخم معده در کودک، لازم است که به پزشک متخصص اطفال مراجعه شود. در صورتی که کودک مبتلا به زخم یا گاستریت هلیکوباکتر پیلوری شده باشد، ممکن است هر یک از علائم زیر را نشان دهد:
غالباً هلیکوباکتر پیلوری از زمان کودکی در معده افراد وجود دارد. افزایش تعداد این باکتری و عفونت طولانی مدت فرد با سویههای بیماریزای آن میتواند منجر به تغییرات بافت معده و ایجاد بیماریهایی همچون موارد زیر شود:
افراد پس از تجربه مشکلات گوارشی و علائم پایدار عفونت H. pylori، لازم است که به پزشک متخصص گوارش (Gastroenterologist) مراجعه کنند.
پزشک ابتدا در مورد سابقه پزشکی و خانوادگی بیماری از فرد سوال خواهد کرد. لازم است که فرد هر نوع دارویی را که مصرف میکند (حتی ویتامینها یا مکملها) حتماً به اطلاع پزشک برساند. اگر فرد علائم زخم معده را تجربه کرده باشد، احتمالاً پزشک از او به طور خاص در مورد استفاده از داروهایی مانند ایبوپروفن (Ibuprofen) سوال میکند.
پس از پرسشهای اولیه، پزشک بیمار را معاینه بدنی خواهد کرد. در طول معاینه فیزیکی، معده فرد معاینه میشود تا علائم نفخ، حساسیت یا درد بررسی گردد. پزشک همچنین به هر صدایی در شکم گوش و توجه میکند.
پس از معاینه، پزشک در جهت کمک یا تایید تشخیص خود تستهای تشخیصی را برای بیمار درخواست خواهد داد.
تستهای تشخیصی هلیکوباکتر پیلوری با استفاده از نمونه خون و مدفوع در آزمایشگاه یا از طریق بررسی نمونه بافت معده و بازدم تنفسی بیمار، با کمک دستگاههای اختصاصی در مراکز پزشکی انجام میشود.
آزمایش خون یا سرولوژی (IgM و IgG)
پزشک ممکن است برای تشخیص عفونت هلیکوباکتر پیلوری، آزمایش خون درخواست دهد. این آزمایش با هدف جستجوی آنتی بادی علیه این باکتری انجام میشود. برای این منظور، یک ارائهدهنده خدمات بهداشتی مقدار کمی خون از بازو یا دست فرد میگیرد. سپس خون برای آزمایش به آزمایشگاه ارسال میشود. آزمایش سرولوژی H. pylori در صورتی مفید است که بیمار در گذشته تحت درمان عفونت این باکتری قرار نگرفته باشد.
آزمایش مدفوع یا آنتی ژن مدفوعی (Antigen Stool Test, AST)
این آزمایش برای بررسی وجود هلیکوباکتر پیلوری در مدفوع انجام میشود. برای این آزمایش ارائهدهنده خدمات بهداشتی به فرد ظرف مخصوصی میدهد تا برای گرفتن و ذخیره نمونه مدفوع با خود به خانه ببرد. آزمایشگاه نمونه مدفوع را برای تشخیص باکتری مورد بررسی قرار میدهد. بهتر است قبل از انجام این آزمایش مصرف داروهایی مانند آنتیبیوتیکها و مهارکنندههای پمپ پروتون (PPI) متوقف شود.
روشهای مولکولی (PCR)
در روش مولکولی بخش کوچکی از ماده ژنتیکی اختصاصی هلیکوباکتر پیلوری در نمونههای بافت یا مدفوع بررسی میشود.
بافت شناسی یا هیستوپاتولوژی (هماتوکسیلین و گیمسا)
آزمایشهای هیستوپاتولوژی از طریق رنگآمیزی اختصاصی نمونه بافت معده بیمار با رنگهای هماتوکسیلین- ائوزین و گیمسا، با استفاده از میکروسکوپ نوری انجام میشود. در این روش تغییرات ساختار بافت معده بررسی میگردد و وجود عفونت هلیکوباکتر پیلوری، بر اساس شکل باکتری تشخیص داده میشود.
کشت نمونه بافت معده و تعیین حساسیت آنتیبیوتیکی هلیکوباکتر پیلوری
در این روش نمونه بافت معده بر روی محیطهای مغذی کشت داده میشود. در صورتی که شرایط استاندارد کشت بطور کامل رعایت شود و فرد حداقل ۱۴ روز قبل از آندوسکوپی از دارو مهارکننده اسید معده و آنتیبیوتیک استفاده نکرده باشد میتوان باکتریهای زنده را از نمونه بافت معده کشت شده جدا کرد. در این روش با استفاده از روشهای آزمایشگاهی (آنتیبیوگرام) میتوان مشخص کرد که برای هر فرد چه آنتیبیوتیکی مناسب است تا بتوان عفونت H. pylori او را با موفقیت درمان نمود.
آزمایش تنفس یا تست تنفسی اوره (Urea breath test, UBT)
برای انجام تست تنفسی هلیکوباکتر پیلوری بیمار باید مقدار مشخصی از مایعی که حاوی اوره نشاندار است را بنوشد. اگر باکتری H. pylori در معده او وجود داشته باشد، باکتری این ترکیب را توسط یکی از آنزیمهای خود تجزیه و دیاکسیدکربن نشاندار آزاد میکند. این ترکیب توسط دستگاه خاصی شناسایی و عفونت فرد تشخیص داده میشود.
آندوسکوپی
آندوسکوپی در مطب یا مراکز درمانی مشخص و توسط پزشک انجام میشود. برای انجام آندوسکوپی پس از بیهوشی موقتی بیمار، پزشک یک ابزار نازک و بلند به نام آندوسکوپ را از راه دهان به معده و اثنی عشر وارد میکند. یک دوربین متصل شده به سر ابزار تصاویر را بر روی مانیتور برای مشاهده پزشک نشان میدهد. پزشک در همان زمان هر منطقه غیر عادی را به دقت مورد بررسی قرار میدهد. در صورت لزوم، با استفاده از ابزارهای خاصی به نام پنس که از لوله آندوسکوپ عبور میکند از بخشهای مختلف معده نمونهبرداری میشود. به این نمونهها بیوپسی (Biopsy) میگویند. اگرچه پزشک در اتاق آندوسکوپی با انجام آزمایش اورهآز سریع (RUT) بر روی یک نمونه بیوپسی میتواند یک تشخیص اولیه در مورد ابتلای فرد به عفونت هلیکوباکتر پیلوری داشته باشد، اما برای تشخیص دقیقتر و بررسیهای بیشتر، چند نمونه بیوپسی را به آزمایشگاههای اختصاصی و پیشرفته ارسال میکند.
پس از آنکه تستهای تشخیصی هلیکوباکتر پیلوری ابتلای فرد به این عفونت را تایید کردند، پزشک درمان بیمار را آغاز میکند. در ابتدا یک رژیم دارویی ۳ یا ۴ دارویی شامل دو آنتیبیوتیک و داروهای موثر بر اسید معده به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز برای بیمار تجویز میشود. در اغلب موارد لازم است که بیمار دو بار در روز این داروها را مصرف کند.
۸ هفته پس از اتمام دوره درمان بیمار باید به پزشک خود مراجعه کند. در این مرحله پزشک با هدف نظارت بر موفقیت روش درمان و اطمینان از ریشهکن شدن میکروب معده، مجدداً برخی از تستهای تشخیصی را برای بیمار درخواست میکند. آزمایش مدفوع و تست تنفسی اوره آزمایشهایی هستند که بطور معمول در جهت ارزیابی موفقیت درمان اچ پیلوری انجام میشوند.
رژیم غذایی:
استفاده از غذاهایی که اثرات تحریککنندگی کمتری برای معده دارند در درمان عوارض ناشی از سوء هاضمه مانند سوزش و نفخ بسیار موثر میباشند. پرهیز از مصرف غذاهای تند و نوشیدنیهای الکلی، و همچنین عدم کشیدن سیگار نقش مهمی در روند بهبود زخم معده و عوارض ناشی از عفونت هلیکوباکتر پیلوری دارد.
برخی از مواد غذایی که برای درمان طبیعی و خانگی هلیکوباکتر پیلوری پیشنهاد شدهاند شامل موارد زیر میباشند:
عفونت هلیکوباکتر پیلوری با استفاده از رژیمهای دارویی شامل ۲ یا ۳ آنتیبیوتیک و داروهای مهارکننده اسید معده قابل درمان است. بطور معمول آنتیبیوتیکهای مترونیدازول (Metronidazole)، کلاریترومایسین (Clarithromycin)، آموکسیسیلین (Amoxicillin)، تتراسایکلین (Tetracycline) و سیپروفلوکساسین (Ciprofloxacin) برای از بین بردن این باکتری تجویز میشوند.
سایر داروهای غیر آنتیبیوتیکی دیگری که ممکن است پزشک برای افزایش اثرگذاری آنتیبیوتیکها تجویز کند میتواند شامل هر یک از موارد زیر باشند:
تعیین حساسیت آنتیبیوتیکی هلیکوباکتر پیلوری از طریق کشت نمونه بافت معده:
اگرچه عفونت هلیکوباکتر پیلوری را میتوان از طریق آنتیبیوتیکها درمان نمود، اما به نظر میرسد که این روش درمان موقتی است. به طوری که در اغلب موارد، مدتی پس از تمام شدن دوره درمان علائم بیمار مجدداً باز میگردد. دلایل مختلفی میتواند منجر به شکست درمان موفق عفونت میکروب معده شود.
تنوع زیاد داروها و عدم تحمل بیمار برای مصرف داروهایی مانند مترونیدازول یا بیسموت، بیماران را معمولاً در مصرف دقیق و کامل رژیمهای دارویی اچ پیلوری دچار مشکل میکند. علاوه بر این، در برخی موارد آنتیبیوتیکهایی که پزشک برای بیمار تجویز میکند موثر نمیباشد، زیرا این باکتری ساکن در معده بیمار نسبت به این داروها مقاوم است و توسط آنها از بین نمیرود. بر این اساس عدم مصرف کامل رژیمهای دارویی توسط بیمار یا وجود مقاومتهای آنتیبیوتیکی در هلیکوباکتر پیلوری، از مهمترین دلایل شکست درمان عفونت این باکتری در نظر گرفته میشود.
یک راه حل منطقی برای حل مشکل مقاومت آنتیبیوتیکی و شکست درمان ناشی از آن، کشت نمونه بیوپسی معده فرد و تعیین حساسیت آنتیبیوتیکی باکتری H. pylori جدا شده از آن است.
برای این منظور لازم است که پزشک در اتاق آندوسکوپی یک نمونه بیوپسی از بیمار بگیرد و با هدف کشت و تعیین آنتیبیوتیک موثر برای درمان، نمونه را به آزمایشگاه اختصاصی کشت هلیکوباکتر پیلوری ارسال نماید.
تا به امروز چگونگی انتقال و گسترش عفونت هلیکوباکتر پیلوری هنوز بطور دقیق مشخص نشده است. تصور میشود که این عفونت از طریق دهان یک فرد به فرد دیگر یا مدفوع به دهان منتقل شود. این اتفاق ممکن است زمانی رخ دهد که فرد پس از استفاده از دستشویی دستهای خود را به طور کامل نشوید. H. pylori همچنین میتواند از طریق تماس با آب یا مواد غذایی آلوده نیز گسترش یابد. بنابراین داشتن عادات بهداشتی درست میتواند در جلوگیری از ابتلا به عفونت این باکتری بسیار موثر باشد. این عادتها عبارتند از:
اگر فرد در خطر بالای ابتلا به سرطان معده است و از نظر آلودگی با عفونت هلیکوباکتر پیلوری نگران است، لازم است که با پزشک خود صحبت کند. در این شرایط شاید لازم باشد که در فواصل زمانی منظم آزمایشهای غربالگری هلیکوباکتر پیلوری برای او انجام شود.
با توجه به نتایج بررسی میزان موفقیت روشهای درمان و مقاومتهای آنتیبیوتیکی هلیکوباکتر پیلوری در سراسر جهان، آخرین استراتژی درمان در سال ۲۰۲۰ ارائه شده است. بر اساس این دستورالعمل، کشت بیوپسی معده و تعیین حساسیت آنتیبیوتیکی باکتری به عنوان بهترین روش درمان عفونت میکروب معده مطرح شده است. در این استراتژی در صورتی که بیمار تحت آندوسکوپی قرار گیرد گرفتن نمونه بیوپسی جهت کشت و تعیین حساسیت آنتیبیوتیکی H. pylori امری ضروری در نظر گرفته شده است، حتی در شرایطی که بیمار برای اولین بار جهت درمان مشکل معده خود به پزشک مراجعه کرده است.
با توجه به عوارض ناشی از عفونت طولانی مدت و مزمن هلیکوباکتر پیلوری در افرادی که در اعضا خانواده خود سابقه سرطان معده دارند، عفونت این باکتری بسیار خطرناک است و ریشهکن کردن قطعی آن در این افراد ضروری است. این موضوع تنها از طریق کشت نمونه بافت معده قابل انجام است.
نکات کلیدی آخر:
منابع:
https://www.mayoclinic.org
https://www.healthline.com
https://www.hopkinsmedicine.org
https://www.ncbi.nlm.nih.gov
https://www.tuasaude.com