تفسیر نتایج تست ژنتیک چگونه است؟

تفسیر نتایج تست ژنتیک به دلیل تنوع گزارش های آن همیشه به عنوان یک سوال در ذهن وجود دارد. به طور کلی آزمایش ژنتیک با مطالعه بر روی محتوای ژنتیکی صورت می‌گیرد که ساختار شیمیایی DNA را بررسی می‌نماید. تغییرات ایجاد شده در ساختار بیوشیمیایی دی ان ای به عنوان جهش نامیده می‌شود که با انجام این آزمایش، اطلاعات ارزشمندی برای تشخیص و انتخاب نوع درمان حاصل می‌شود. گاهی آزمایش های ژنتیک در سطح کروموزوم ها انجام می‌گیرد. کروموزوم ها، ساختار متراکم شامل DNA به همراه پروتئین‌های مختلف می‌باشند. برخی از بیماری های ژنتیکی با مطالعه بر روی ساختار و تعداد کروموزوم ها، شناسایی می‌گردند که این بررسی ها در سطح ژن نمی‌باشد. البته گاهی جهت تایید و یا بررسی بیشتر، ممکن است انجام آزمایشات تکمیلی در سطح ژن مورد نیاز می‌باشد.
نتیجه مثبت آزمایش ژنتیک، لزوماً بیانگر این امر نیست که فرد درگیر بیماری خواهد شد. ممکن است فرد سالم و حامل ژن جهش یافته می‌باشد. از سوی دیگر، جواب منفی آزمایش ژنتیک، نیز الزاماً تضمین کننده عدم بروز بیماری در فرد نمی‌باشد. ارائه جواب آزمایش ژنتیک به پزشک متخصص و یا مشاور ژنتیک برای تحلیل نتایج و تصمیم گیری جهت اقدامات بعدی بسیار ضروری می‌باشد.

چرا آزمایش ژنتیک مفید است؟

انجام آزمایش های ژنتیک جهت تعیین ریسک احتمالی برخی از بیماری‌های خاص، غربالگری ها، تشخیص و همچنین تعیین روش‌های درمانی بسیار حائز اهمیت می‌باشد. 

انواع آزمایش های ژنتیک به دلایل مختلف انجام می شوند:

تست های تشخیصی:

اگر علایم و تظاهرات بالینی خاصی در فرد هویدا شد، ممکن است به دلیل وقوع جهش های ژنی باشد که با انجام تست ژنتیک علت آن مشخص می‌گردد. به عنوان مثال می‌توان از آزمایش تشخیص بیماری هانتینگتون نام برد.

بیشتر بخوانید: آزمایش بیماری هانتینگتون - Huntington's disease | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟

تست های پیش بینی کننده:

اگر فرد دارای سابقه خانوادگی در مورد بیماری های نادر ژنتیکی باشد، قبل از بروز علایم بیماری با انجام آزمایش ژنتیک می‌توان میزان ریسک ابتلا و امکان پیشرفت یا بروز مجدد بیماری در فرد را مورد بررسی قرار داد. به عنوان مثال می‌توان از سرطان سینه و یا سرطان روده (Colorectal cancer) نام برد.

تست ناقلیت:

در صورت وجود سابقه خانوادگی در مورد بیماری خاصی مانند کم خونی داسی شکل، تالاسمی یا بیماری های ژنتیکی مختص یک خانواده، می‌توان قبل از اقدام به بارداری جهت بررسی میزان خطر انتقال ژن یا ژن های دخیل، این آزمایش را انجام داد.

پنل بررسی ناقلیت:

در این آزمایش، زوجین با بررسی گروهی از ژن های دخیل در تعداد زیادی از بیماری های ژنتیکی در زوجین، پیش آگاهی بسیار خوبی جهت ادامه روند تشکیل خانواده و ادامه نسل بدست می‌آورند.

تست های فارماکوژنتیک:

اگر فرد دارای بیماری است که نیاز به مصرف داروی خاص دارد، با انجام این دسته از آزمایش های ژنتیک، نوع دارو و دوز آن جهت بهره‌وری موثرتر دارو مشخص می‌گردد.

آزمایش های غربالگری دوران بارداری و پیش از تولد:

بانوان باردار جهت تشخیص سلامت جنین، این آزمایشات را انجام می‌دهند تا نسبت به وجود یا عدم وجود ناهنجاری های جنینی اطمینان حاصل نمایند و در خصوص ادامه و یا خاتمه بارداری تصمیم گیری نمایند.

بیشتر بخوانید: آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری و پیش‌ از تولد

غربالگری نوزادی:

از شایع ترین آزمایش های ژنتیک می‌باشد که در بدو تولد بر روی نوزادان صورت می‌گیرد که به بررسی برخی بیماری های ژنتیکی مرتبط با رشد و متابولیک نوزادان انجام می گیرد.

آزمایش های پیش از لانه گزینی:

آزمایش های تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی که باختصار PGDز(Pre-implantation genetic diagnosis) نامیده می‌شود، در موارد بارداری های با کمک لقاح مصنوعی IVF انجام می‌گیرد. در این آزمایش ها، جنین برای ناهنجاری های ژنتیکی مورد غربالگری قرار می‌گیرد. در صورت عدم وجود ناهنجاری ژنتیکی، جنین مورد نظر جهت ادامه بارداری به طور مصنوعی در تخمدان قرار می‌گیرد.

عوارض و مخاطرات آزمایش های ژنتیک چیست؟

انجام آزمایش های ژنتیک معمولاً مقداری ریسک فیزیکی به همراه دارد. نمونه گیری خون و یا سواب فاقد عوارض می‌باشند، اما آزمایش های غربالگری پیش از تولد از قبیل نمونه گیری از مایع آمنیوتیک (آمنیوسنتز) و یا نمونه گیری از پرزهای جنینی دارای خطر اندک سقط جنین (در حدود ۱ درصد) می‌باشند. بعلاوه، انجام آزمایش های ژنتیک ممکن است عوارض روحی - روانی و یا هزینه‌های مالی به همراه داشته باشد. مشاور ژنتیک و یا پزشک متخصص مربوطه، قبل از انجام تست ژنتیک، فرد مشاوره گیرنده و خانواده را نسبت به همه عوارض و ریسک های احتمالی تست های ژنتیک و همچنین نحوه تعامل با بیمه های سلامت آگاه می‌سازد.

بیشتر بخوانید: آزمایش آمنیوسنتز - Amniocentesis | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟

آمادگی قبل از آزمایش های ژنتیک کدامند؟

قبل از انجام آزمایش ژنتیک، تا حد ممکن اطلاعات و تاریخچه پزشکی خانوادگی را در اختیار مشاور قرار دهید تا مشاور ژنتیک با جزییات کامل نسبت به محاسبه ریسک های احتمالی و نوع تست ژنتیک شما را راهنمایی نماید. همچنین در جلسه پس از انجام این تست، جواب آزمایش را با شما و اعضا خانواده در میان می‌گذارد تا تصمیم گیری های بعدی صورت گیرد.

تفسیر نتایج تست ژنتیک به چه صورت است؟

بسته به نوع آزمایش، نمونه های خون، پوست، بزاق، مایع جنینی و یا بافت در شرایط استاندارد به آزمایشگاه ژنتیک ارسال می‌گردند. مدت زمان جوابدهی آزمایش های مختلف ژنتیک، بستگی به نوع آزمایش درخواستی و نوع نمونه دارد. 

نتایج مثبت:

اگر نتیجه تست ژنتیک مثبت باشد، بدین معنی است که تغییرات ژنتیکی رخ داده در سلول‌های بدن شما شناسایی شده است. برای بررسی ادامه انجام آزمایش های تکمیلی و یا انتخاب نوع درمان، تصمیم متخصص مورد نظر مورد نیاز است که شامل حالت های مختلف می‌باشد:

• آزمایش جهت شناسایی بیماری خاصی بوده است که نتیجه مثبت به پزشک معالج جهت انتخاب درمان مناسب و مدیریت بیماری کمک می‌نماید
• شناسایی ژن خاصی که سبب بروز بیماری ژنتیکی بوده و نتیجه مثبت آزمایش، پیش آگاهی را به مشاور ژنتیک می‌دهد که ریسک بروز بیماری در فرزندان خانواده را بررسی کرده و به اطلاع والدین برساند. تفسیر نتایج تست ژنتیک بدست آمده، برای تشکیل خانواده و مشاوره ژنتیک قبل از ازدواج فرزندان خانواده نیز حایز اهمیت می‌باشد
• نتیجه مثبت آزمایش ژنتیک، لزوماً به معنی مبتلا بودن به بیماری خاصی نمی‌باشد و نشان می‌دهد که فرد حامل ژن جهش یافته است که ممکن است در مقطعی از طول زندگی فرد، آن بیماری را بروز دهد و یا اینکه ژن جهش یافته را به نسل بعد منتقل نماید

به هر حال، نتیجه مثبت آزمایش ژنتیک باید با دکتر متخصص مورد بحث قرار گیرد. در برخی موارد، با تغییر سبک زندگی می‌توان خطر پیشرفت بیماری را کاهش داد. همچنین بر اساس تفسیر نتایج تست ژنتیک بدست آمده از تست ژنتیک، می‌توان راه‌های مدیریت بیماری، گزینه‌های مختلف درمانی، برنامه ریزی برای ازدواج و همچنین مسائل مالی مربوط به بیمه آزمایش ها را بررسی نمود. بعلاوه، شما می‌توانید به صورت اختیاری در طرح‌های علمی - تحقیقاتی مرتبط با بیماری ژنتیکی مشارکت نمایید که کمک شایانی به پیشرفت تحقیقات علمی و درمانی می‌نماید.

نتایج منفی:

نتیجه منفی در آزمایش ژنتیک بیانگر این موضوع است که ژن جهش یافته مورد بررسی در فرد شناسایی نشده است که البته صد در صد تضمین کننده عدم وجود بیماری نمی‌باشد. دقت آزمایش های ژنتیک، جهت شناسایی تغییرات ژنی، بستگی به شرایطی که آزمایش انجام شده و اینکه جهش ژنی قبلاً در در افراد خانواده شناسایی شده است، دارد. حتی اگر فرد فاقد ژن جهش یافته باشد، لزوماً به معنی این نیست که هیچوقت به آن بیماری دچار نمی‌شود. به عنوان مثال، اکثر افرادی که به سرطان سینه مبتلا می‌شوند، فاقد ژن های جهش یافته BRCA1 و BRCA2 می‌باشند، ضمن اینکه ممکن است تکنیک به کار گرفته شده در آن تست ژنتیک قادر به شناسایی تمام جهش های ژنتیکی نباشد. 

نتایج غیر قابل تفسیر:

در برخی موارد، آزمایش ژنتیک ممکن است اطلاعات مفیدی در مورد ژن بررسی شده در اختیار پزشک متخصص قرار ندهد. همه افراد دارای واریانت هایی در ژنوم خود می‌باشند که معمولاً بر سلامت آن‌ها تاثیری ندارد، اما گاهی تمایز بین واریانت های غیر مضر و واریانت های بیماری زا بسیار دشوار می‌باشد که در این حالت به آن‌ها "واریانت های با اثر نامشخص یا VUS" اطلاق می‌شود. در این موارد، پیگیری دوره‌ای ژن مورد نظر از طریق منابع علمی معتبر برای بروزرسانی شرایط ضروری می‌باشد. 

واریانت در ژن چیست؟ 

هرگونه تغییر در توالی ژنوم یک فرد در مقایسه با توالی رفرنس (اصلی) را واریانت می‌نامند که می‌تواند شامل از یک تا چند توالی کوتاه و یا توالی های دارای تعداد بازهای زیاد باشد. ژنوم انسان حاوی سه میلیارد جفت باز می‌باشد. در این حالت ۰/۱ درصد واریانت به معنی سه میلیون باز متفاوت در دو فرد مختلف می‌باشد. اکثر واریانت ها در ژنوم انسان خاموش می‌باشند؛ به این معنی که دارای اثرات بالینی نمی‌باشند. بسیاری از واریانت ها مختص به نژاد خاصی است که علت اختلاف در ظاهر و خصوصیات رفتاری آن نژاد خاص می‌باشد. تنها درصد کمی از واریانت ها (شاید به اندازه انگشتان دست) با بیماری های ژنتیکی در ارتباط هستند. بسیاری از واریانت ها در جمعیت عمومی یکسان هستند. به واریانت های بالای ۱ درصد در جمعیت، "پلی مورفیسم" گفته می‌شود. در مقابل، واریانت های با فراوانی کمتر از ۱ درصد در جمعیت، به عنوان جهش ژنتیکی در نظر گرفته می‌شوند که ممکن است سبب بروز بیماری ژنتیکی می‌باشند. واریانت ها ممکن است در جمعیت های اجدادی، دارای فراوانی‌های مختلفی باشند. یک واریانت بیماری زا که در جمعیت جهانی نادر است، ممکن است در جمعیت اجداد جوامع متعدد مشترک باشد که آن را "جهش بنیان گذار" می‌نامند.

واریانت ها در آزمایش ژنتیک چگونه بیان می‌شوند؟ 

برای آزمایش های بررسی ژن و یا بررسی پنل ژنی و یا آزمایش های توالی یابی، واریانت ها در حالت‌های مختلف بررسی می‌گردد:

واریانت پاتوژنیک:

بر اساس داده‌های رفرنس های معتبر علمی و مقالات تحقیقاتی، این نوع واریانت ها عامل بروز بیماری ژنتیکی می‌باشند و واریانت مورد نظر عامل علایم بالینی و فنوتیپ بیماری می‌باشد.

واریانت شبه پاتوژنیک:

واریانت جدیدی می‌باشد که قبلاً در هیچ رفرانس معتبری گزارش نشده است ولی بر اساس موقعیت ژنی و شناسایی پروتئین کد شده توسط ژن و بررسی بیوانفورماتیکی اثر جهش مربوطه، کاندیدای بروز برخی و یا کل فنوتیپ بیماری ژنتیکی می‌باشد.

واریانت شبه خوش خیم:

واریانت نادری می‌باشد که بر اساس موقعیت ژنی و پروتئینی که تولید می‌کند، دارای اثر سوء در بروز بیماری نبوده و خوش خیم به حساب می‌آید. 

واریانت دارای اثر نامشخص:

این واریانت در اصطلاح علمی تحت عنوان VUSز(Variant of uncertain significance) شناخته می‌شود و علت نامگذاری آن به این دلیل است که بر اساس داده‌های موجود و مطالعات انجام شده، نقش پاتوژنیک و یا خوش خیم بودن آن مشخص نمی‌باشد. به برخی از VUS ها در مقالات علمی گذشته اشاره شده است، اما ارتباط آن‌ها با بیماری ژنتیکی خاصی محرز نمی‌باشد. در سایر موارد، نقش VUS ها و اثرات آن‌ها در تولید پروتئین‌های خاص مرتبط با بیماری زایی هنوز مشخص نشده است. یکی از موارد بسیار مفید در بررسی علایم بالینی مرتبط با VUS، آزمایش ژنتیک بر  روی نمونه‌های مربوط به والدین می‌باشد. اگر VUS از والدین به ارث نرسیده باشد، پس قاعدتاً پاتوژنیک خواهد بود، اما بسیاری از دانشمندان ژنتیک عقیده دارند که این دلیل کافی برای پاتوژنیک بودن یک واریانت نیست. همچنین اگر والدین حامل VUS باشند ولی بیماری ژنتیک نداشته باشند، نشان دهنده خوش خیم بودن واریانت می‌باشد. هرچند که با توجه به شرایط مختلف ژنتیکی از قبیل ضریب نفوذ و یا بیان مختلف ژنی، در مورد خوش خیم بودن واریانت ها نمی‌توان نظر قطعی داد.

نتایج کاریوتایپ چیست؟

گاهی آزمایشات ژنتیک منوط به بررسی کروموزوم های انسان می‌باشد. کروموزوم ها ساختار نخ مانندی هستند که حاوی ژن ها و پروتئین‌های ساختاری می‌باشند و به تعداد یکسان (۲۳ جفت) در همه سلول‌های انسان موجود می‌باشند. هرگونه تغییر در تعداد و یا ساختمان هر یک از این کروموزوم ها می‌تواند سبب بروز بیماری های ژنتیکی مختلف شود که با بررسی آرایه کروموزومی موسوم به کاریوگرام در گزارش آزمایش شناسایی می‌شود.

مشاوره ژنتیک

جدا از اینکه نتیجه آزمایش ژنتیک شما چیست، مشاوره با پزشک متخصص مربوطه و یا مشاور ژنتیک الزامی می‌باشد تا به سوالات و دغدغه‌های شما پاسخ داده شود. جلسه مشاوره با تفسیر و تحلیل نتایج تست ژنتیک به شما کمک می‌کند که نتایج برای شما و خانواده شما قابل فهم تر شود تا برای انجام مراحل پیشگیری و یا درمانی بعد تصمیم گیری منطقی انجام دهید.

بیشتر بخوانید: مشاوره ژنتیک چیست و چه کسانی باید مشاوره بگیرند

منابع:

https://www.mayoclinic.org
http://www.claritasgenomics.com