سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) چیست؟ | علل، علائم، عوارض و درمان

یکی از شایع‌ترین علل ناباروری، سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) می‌باشد. این بیماری علاوه بر آنکه می‌تواند زمینه بروز ناباروری را فراهم کند، با عوارض دیگری از جمله هیرسوتیسم (پرمویی)، آکنه، طاسی مردانه، دیابت و اختلالات قلبی همراه می‌باشد. این بیماری می‌تواند سلامت و کیفیت زندگی زنان را تهدید کرده و در مواردی عوارض جبران ناپذیری به همراه داشته باشد. این مقاله با هدف معرفی سندروم تخمدان پلی کیستیک ارائه شده و به معرفی و بررسی جنبه‌های مختلف این بیماری می‌پردازد.

علل | علائم | عوارض | تشخیص | درمان | پیشگیری | مشاوره و نکات حمایتی

بیماری سندروم تخمدان پلی کیستیک چیست؟

سندروم تخمدان پلی کیستیک یا در اصطلاح پزشکی PCOS (Polycystic ovary syndrome)، نوعی بیماری هورمونی است که زنانی را که در سنین باروری (۱۵ تا ۴۴ سال) هستند درگیر می‌کند. ۲/۲ تا ۲۶/۷ درصد زنان در این گروه سنی، به PCOS مبتلا هستند. جالب است بدانیم که اکثر زنان مبتلا از بیماری خود آگاه نیستند. طبق بررسی‌های انجام شده در یک مطالعه، این بیماری در ۷۰ درصد از زنان مبتلا، تشخیص داده نشده بود. 
این بیماری بر روی اندام‌های جنسی زنان اثر گذاشته و تولید هورمون‌های تنظیم‌کننده سیکل قاعدگی (استروژن و پروژسترون) را مختل می‌کند. علاوه بر این، در این بیماری مقادیر کمی از هورمون‌های مردانه به نام آندروژن (تستوسترون از قوی‌ترین انواع این هورمون است) به وسیله تخمدان‌ها ترشح می‌شود. سطح استروژن و پروژسترون در این اختلال معمولاً از سطح نرمال کمتر و سطح آندروژن بالاتر از حد طبیعی می‌باشد. افزایش میزان هورمون‌های مردانه سیکل قاعدگی را تحت تاثیر قرار داده در نتیجه این زنان تعداد سیکل‌های کمتر و یا عدم قاعدگی را  تجربه می‌کنند.

علل بروز سندروم تخمدان پلی کیستیک چه چیزهایی هستند؟

علت اصلی بیماری تخمدان پلی کیستیک هنوز مشخص نیست. اگرچه این بیماری بیشتر افرادی را درگیر می‌کند که سابقه خانوادگی این سندرم را دارند، اما الگوی دقیقی از جزییات توارث آن در دسترس نمی‌باشد. علاوه بر نقش فاکتورهای ژنتیکی در ابتلای افراد، سبک زندگی نیز می‌تواند عامل زمینه‌ساز دیگری در بروز تخمدان پلی کیستیک باشد.

چه افرادی مستعد سندروم تخمدان پلی کیستیک هستند؟

• داشتن سابقه خانوادگی: به نظر می‌رسد سابقه خانوادگی و ژنتیک نقش مهمی در بروز سندروم تخمدان پلی کیستیک دارد. ۵۰ درصد از زنانی که به PCOS مبتلا هستند، شاهد ابتلا مادر، خواهر، خاله یا عمه خود به این بیماری می‌باشند.
• افرادی که به انسولین مقاومت دارند: تقریباً ۷۰ درصد از زنان مبتلا به PCOS، نسبت به انسولین مقاومت دارند. این به آن معناست که سلول‌های آن‌ها نمی‌توانند به اندازه کافی انسولین بسازند.  وقتی سلول‌ها از انسولین به درستی استفاده نکنند، نیاز بدن افزایش یافته و در نتیجه غده پانکراس مقدار بیشتری از این هورمون را تولید می‌کند. تولید انسولین اضافی منجر به تحریک تخمدان‌ها شده و مقادیر بیشتری از هورمون‌های مردانه (تستسترون) تولید می‌شود. مقاومت به انسولین نقش مهمی در بروز علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک دارد.
• افرادی مبتلا به اضافه وزن: وزن و سبک زندگی نیز می‌تواند در به وجود آمدن علائم سندروم تخمدان پلی کیستیک نقش مهمی داشته باشد. افزایش وزن مقاومت به انسولین را تشدید می‌کند که خود زمینه بروز بیماری تخمدان پلی کیستیک را فراهم می‌کند. 

علائم سندروم تخمدان پلی کیستیک چه چیزهایی هستند؟

نشانه‌های سندروم تخمدان پلی کیستیک به شکل‌های مختلف بروز پیدا می‌کند. در برخی از زنان این علائم به صورت خفیف بوده و در برخی دیگر به صورت شدید قابل مشاهده است. به طور کلی علائم این بیماری به سه دسته علائم مرتبط با قاعدگی و باروری، مشکلات مرتبط با پوست، مو و بدن؛ و مشکلات ذهنی و عاطفی تقسیم می‌شود:

علائم مرتبط با قاعدگی و باروری:

• عدم قاعدگی و یا قاعدگی‌های نامنظم از مهم‌ترین علائم سندروم تخمدان پلی کیستیک می‌باشد. نبود تخمک‌گذاری مانع از ریزش دیواره رحم به صورت ماهیانه می‌شود. زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک معمولاً کمتر از ۹ پریود در سال را تجربه می‌کنند
• خون‌ریزی‌های غیرطبیعی رحم
• وجود کیست‌های متعدد بر روی تخمدان‌ها
• ناباروری و یا باروری سخت
• مشکلات مرتبط با سلامت دوران بارداری

بیشتر بخوانید: خونریزی‌های رحمی غیر طبیعی | علت، تشخیص و درمان

 
علائم مرتبط با پوست، مو و بدن:

• ریزش موی مردانه (آلوپسی): به دلیل افزایش میزان هورمون‌های مردانه یا آندروژن، موها در پوست سر نازک‌تر شده و دچار ریزش می‌شوند
• رویش موی زائد به ویژه در صورت: ۷۰ درصد از زنانی که به سندروم تخمدان پلی کیستیک مبتلا هستند، از رشد موی زائد در صورت و بدن (در ناحیه پشت، شکم و سینه) رنج می‌برند. به رشد موی زائد، هیرسوتیسم (Hirsutism) گفته می‌شود
• آکنه: ترشح آندروژن‌ها یا هورمون‌های مردانه باعث افزایش چربی در سطح پوست شده و منجر به بروز آکنه در صورت، گردن و نواحی فوقانی پشت بدن می‌شود
• تیرگی پوست یا افزایش تعداد زائده‌های گوشتی یا منگوله‌های پوستی (Skin tag) در ناحیه گردن و زیر بغل
• افزایش وزن: ۸۰ درصد از زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک مبتلا به افزایش وزن هستند

علائم مرتبط با وضعیت ذهنی و عاطفی:

• تغییرات خلق و خو
• افسردگی
• استرس و نگرانی
• عزت نفس پایین
• نارضایتی از وضعیت ظاهری

سایر مشکلات مرتبط:

• مشکلات تنفسی در حین خواب
• افزایش خطر ابتلا به دیابت
• چالش‌های سلامت جنسی
• افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی

عوارض و خطرات ابتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک چیست؟

در صورتی که سندرم تخمدان پلی کیستیک درمان و کنترل نشود، عوارض زیر ممکن است برای فرد مبتلا ایجاد شود:

• مهم‌ترین عارضه ابتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک، ناباروری است. لازمه باروری، تخمک‌گذاری می‌باشد، حال زمانی که تخمک‌گذاری نامنظم انجام شود، ذخیره تخمک جهت باروری کاهش می‌یابد. PCOS یکی از دلایل اصلی ناباروری در زنان به شمار می‌آید
• اکثر زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک مبتلا به اضافه وزن می‌باشند. چاقی و PCOS ریسک ابتلا به افزایش قند خون، افزایش فشار خون، کاهش HDL (کلسترول خوب) و افزایش LDL (کلسترول بد) را به همراه دارد. به مجموعه این علائم با یکدیگر، سندروم متابولیک گفته می‌شود که خطر بیماری‌های قلبی، دیابت و سکته مغزی را افزایش می‌دهد
• سرطان اندومتر (پوشش داخلی رحم) یکی دیگر از عوارضی است که زنان مبتلا به PCOS را تهدید می‌کند. در طی تخمک‌گذاری دیواره رحم ریزش می‌کند. عدم تخمک‌گذاری با افزایش حجم دیواره رحم همراه بوده و همین موضوع خطر ابتلا به سرطان اندومتر را افزایش می‌دهد
• مشکلات تنفسی در حین خواب در زنانی که افزایش وزن دارند شایع می باشد. ریسک اختلالات تنفسی در زنان مبتلا به اضافه وزن و سندروم تخمدان پلی کیستیک ۵ تا ۱۰ برابر بیشتر از زنان دارای اضافه وزن و غیر مبتلا به این سندرم می‌باشد
• تغییرات هورمونی و سایر علائم مانند افزایش رشد موهای زائد می‌تواند بر وضعیت عاطفی فرد اثر بگذارد. بیشتر افراد مبتلا به سندروم تخمدان پلی کیستیک از افسردگی و نگرانی رنج می‌برند

روش‌های تشخیص تخمدان پلی کیستیک چیست؟

پروسه تشخیص:

در صورتی که هر یک از علائم ذکر شده را دارید باید سریعاً به پزشک مراجعه کنید چرا که اگر این بیماری به درستی تشخیص داده نشود، با ریسک بیماری‌های متابولیک و بیماری‌های قلبی- عروقی همراه خواهد بود.
 انجام معاینات دقیق برای تشخیص سندروم تخمدان پلی کیستیک بسیار حائز اهمیت می‌باشد. پزشک علاوه بر سابقه بالینی فرد، به بررسی وضعیت پریودهای ماهانه، ظاهر فیزیکی بیمارمانند وجود آکنه، رشد موهای زائد و افزایش وزن می‌پردازد. علاوه بر موارد ذکر شده، پزشک بنا به صلاحدید خود ممکن است از روش‌های دیگری برای تشخیص بیماری استفاده کند.

تست‌های آزمایشگاهی:

آزمایش خون: در این آزمایش‌ها، سطح هورمون‌های بیمار اندازه‌گیری می‌شود. آزمایش تستوسترون، پرولاکتین، هورمون محرک تیروئید، قند خون، کلسترول و تری‌گلیسیرید از مهم‌ترین این آزمایش‌ها هستند.

بیشتر بخوانید: 
آزمایش هورمون محرک تیروئید - (Thyroid Stimulating Hormone (TSH | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟
آزمایش قند ناشتا - Fasting Blood Sugar | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟
آزمایش کلسترول - Cholesterol | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟
آزمایش تری‌گليسيريد - Triglycerides | چرا باید این آزمایش را انجام دهیم؟ | چه آمادگی قبل از انجام این آزمایش لازم است؟

سایر روش‌های تشخیصی:

• معاینه لگن: پزشک معاینات فیزیکی ارگان‌های تناسلی را به منظور بررسی وجود هرگونه توده و یا رشد غیر طبیعی انجام می‌دهد.
• اولتراسوند: پزشک با استفاده از امواج اولتراسوند (امواج فراصوت) به بررسی وضعیت تخمدان‌ها و ضخامت دیواره رحم (اندومتر) می‌پردازد.

درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک چیست؟

شروع نقطه درمان:

درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) به منظور برطرف کردن مشکلاتی از جمله باروری، پرمویی، آکنه‌های پوستی و چاقی می‌باشد. درمان مناسب برای این بیماری شامل تغییر در روش زندگی و مصرف داروهای مناسب است.

تراپی و مدیریت:

تغییر سبک زندگی فرد نقش به سزایی در درمان PCOS دارد. پزشک ممکن است کاهش وزن از طریق رژیم غذایی کم‌کالری و میزان متوسط فعالیت بدنی را توصیه کند. گفته می‌شود حتی یک تغییر کوچک مانند کاهش مقدار ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن، می‌تواند باعث کاهش سطح قند خون، بهبود عملکرد بدن در مصرف انسولین، تعادل سطح هورمونی و افزایش احتمال باروری شود. کاهش وزن به علاوه می‌تواند باعث اثربخشی درمان دارویی بیمار شود.

رژیم غذایی:

مصرف مواد غذایی حاوی قند پایین مهم‌ترین راه تغییر رژیم غذایی است. شما می‌توانید قند مورد نیاز بدن خود را از طریق مصرف انواع میوه‌ها، سبزیجات و غلات به دست آورید.

ورزش:

تحقیقات نشان داده‌اند اگر شما ۳ روز در هفته به مدت ۳۰ دقیقه ورزش سبک انجام دهید، تاثیر چشمگیری در روند لاغری و در نتیجه بهبود شرایط سندرم تخمدان پلی کیستیک شما دارد.

داروهای موثر در درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک:

درمان PCOS به سن، علائم، شرایط بیمار و اینکه آیا قصد باردار شدن دارد یا نه بستگی دارد. در بیمارانی که قصد باردار شدن ندارند، پزشک از داروهای هورمونی استفاده می‌کند. در سایر بیمارانی که قصد باردار شدن دارند، داروهائی که باعث آزاد شدن تخمک می‌شود توسط پزشک می‌تواند تجویز شود.
به منظور تنظیم سیکل قاعدگی، پزشک از داروهای مختلفی استفاده می کند:

• استفاده از قرص‌های ضدبارداری ترکیبی: قرص‌هایی که محتوی استروژن و پروژستین هستند، باعث کاهش مقادیر آندروژن‌ها شده و استروژن را تنظیم می‌کنند. تعادل هورمونی باعث کاهش خطر ابتلا به سرطان اندومتر، بهبود خونریزی‌های غیر طبیعی، کنترل رشد موهای زائد و آکنه می‌شود.
• درمان با پروژستین: استفاده از پروژستین برای مدت ۱۰ تا ۱۴ روز، هر ۱ یا ۲ ماه یک بار باعث تنظیم قاعدگی و جلوگیری از سرطان اندومتر می‌شود.

به منظور تحریک تخمک‌گذاری، پزشک ممکن است روش‌های مختلفی را پیشنهاد کند:

• کلومیفن (کلومید): یک آنتی استروژن خوراکی است که در فاز اول سیکل قاعدگی مصرف می‌شود.
• لتروزول (فمارا): این دارو که جهت درمان سرطان سینه استفاده می‌شود، منجر به تحریک تخمدان‌ها می‌شود.
• متفورمین (گلوکوفاژ، فورتامات): این داروی خوراکی به طور شایع برای درمان دیابت تیپ ۲، استفاده شده و می‌تواند علائم مرتبط با PCOS را کاهش داده و مقاومت به انسولین را بهبود می‌بخشد. در افرادی که قصد بارداری ندارند، پزشک ممکن است از داروی متفورمین نیز استفاده کند. اگر که بیمار علائم پیش دیابت دارد، متفورمین به کاهش دیابت تیپ ۲ و کاهش وزن کمک می‌کند. به علاوه، این دارو منجر به کاهش وزن و کنترل فشار خون می‌شود. از عوارض این دارو می‌توان به حالت تهوع، دردهای شکمی و استفراغ اشاره کرد.
• گنادوتروپین: دسته دیگری از داروهای هورمونی هستند که به صورت تزریقی تجویز می‌شوند.

به منظور کاهش رشد موهای زائد، پزشک ممکن است از روش‌های درمانی مختلفی استفاده کند:

• داروهای ضدبارداری: این قرص‌ها باعث کاهش تولید آندروژن‌ها می‌شود.
• اسپیرونولاکتون (آلداکتون): این دارو باعث متوقف شدن اثر آندروژن‌ها بر روی پوست می‌شود. در نتیجه می‌تواند جهت رشد موی مردانه و کاهش آکنه تجویز شود. ۸۰ درصد از زنانی که مبتلا به PCOS  هستند، با استفاده از این دارو شاهد کاهش رشد موهای زائد خواهند بود. معمولاً درمان با این قرص، ۶ ماه طول خواهد کشید. این دارو، مدر بوده در نتیجه باعث کاهش حجم نمک و آب اضافی خواهد بود. از عوارض جانبی این قرص می‌توان به حالت تهوع، استفراغ، سردرد و به ندرت راش‌های پوستی اشاره کرد. اسپیرونولاکتون باعث بروز نقایصی در هنگام تولد می‌شود. این دارو در زمانی که باردار هستید و یا قصد بارداری دارید تجویز نمی‌شود.
• افلورنیتین: این کرم موضعی باعث کاهش رشد موهای زائد صورت می‌شود.

جراحی و سایر روش‌های درمانی:

• لاپاراسکوپی تخمدان (Laparoscopic Ovarian Drilling, LOD): این روش باعث کمک به روند تخمک‌گذاری و باروری می‌شود. در این جراحی با ایجاد سوراخی کوچک در تخمدان با استفاده از لیزر یا سوزن‌‌هایی مخصوص تخمک‌گذاری القا می‌شود.
• الکترولیز (Electrolysis): در این روش، سوزن بسیار باریکی وارد فولیکول مو می‌شود. این سوزن یک پالس الکتریکی را وارد فولیکول کرده و آن را تخریب می‌کند.

چگونه از سندروم تخمدان پلی کیستیک پیشگیری کنیم؟

با توجه به اینکه عامل سندروم تخمدان پلی کیستیک ناشناخته است، پیشگیری از این بیماری امکان پذیر نمی‌باشد، اما اصلاح سبک زندگی می‌تواند در کنترل این بیماری نقش موثری داشته باشد. راهکارهای زیر جهت کاهش عوارض ناشی از PCOS توصیه می‌شود:

• وزن خود را به صورت متعادل نگه دارید: کاهش وزن می‌تواند سطح انسولین و آندروژن را کاهش داده و به افزایش ذخیره تخمک کمک کند.
• مصرف کربوهیدرات را کاهش دهید: رژیم غذایی کم چرب و غنی از کربوهیدرات، سطح انسولین را افزایش می دهد. اگر که به سندرم تخمدان پلی کیستیک مبتلا هستید با پزشک خود در مورد رژیم غذایی کم کربوهیدرات مشورت کنید.
• ورزش کنید: ورزش، سطح قند خون را کاهش می‌دهد. اگر که به PCOS مبتلا هستید، میزان فعالیت بدنی خود را افزایش دهید. داشتن برنامه منظم ورزشی منجر به درمان و یا حتی توقف مقاومت به انسولین شده و به متعادل نگه داشتن وزن و جلوگیری از پیشرفت دیابت کمک می‌کند.

مشاوره و نکات حمایتی

علیرغم آنکه سندروم تخمدان پلی کیستیک شایع‌ترین علت ناباروری در زنان است اما ابتلا به آن به معنای ناباروری نیست. سابقه خانوادگی و برخی از عوامل زمینه‌ساز مانند مقاومت به انسولین و افزایش وزن زمینه را برای بروز این بیماری فراهم می‌کند. پزشک متخصص زنان با توجه به علائم بیماری، سابقه بالینی و تمایل فرد برای باردار شدن از روش‌های مختلف درمانی استفاده می‌کند. ناگفته نماند تغییر سبک زندگی، کاهش وزن و رژیم غذایی مناسب می‌تواند در کاهش و کنترل عوارض این بیماری نقش مهمی ایفا کند.
 

منابع:

https://www.webmd.com
https://www.healthline.com
https://www.ncbi.nlm.nih.gov
https://www.jeanhailes.org.au
https://www.healthnavigator.org.nz
https://www.mayoclinic.org