آزمایش ‌های غربالگری دوران بارداری و پیش‌ از تولد

در دوران بارداری افکار مختلفی به ذهن هجوم می‌آورند که گاهاً ترسناک و دلهره‌آور هستند. اگر برای انجام آزمایش‌های غربالگری پیش از تولد دچار اضطراب و تپش قلب شدید می‌شوید، باید بدانید که این اضطراب تنها مربوط به شما نیست و مادران باردار زیادی با شنیدن این آزمایش‌ها دچار استرس می‌شوند. اما یادمان باشد که آگاهی و دانش در این زمینه ما را یاری نموده و به ما قدرت می‌دهد. اگر جزو آن دسته از بانوانی هستید که از انجام برخی از آزمایش‌های دوران بارداری و پیش از تولد به خاطر ترس و دلهره امتناع می‌ورزید، وقت آن است که نوع نگاه خود را به ‏آن‌ها تغییر دهید. بخاطر داشته باشید که پزشک شما محرم خوبی است و به راحتی می‌توانید سوالات و دغدغه‌های خود در مورد این آزمایش‌ها و نتایج آن را با وی در میان بگذارید.

آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری کدامند؟

آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری شامل انواع آزمایش‌هایی است که در دوران حاملگی به توصیه پزشک یا به دلخواه خود فرد انجام می‌شود. برخی از آزمایش‌هایی که در دوران بارداری انجام می‌شوند، به قصد سنجش احتمال بروز بیماری‌های خاص یا ناهنجاری‌های کروموزومی نظیر سندرم داون (Down syndrome) صورت می‌گیرند. پزشکان عموماً انجام این آزمایش‌ها را در همان جلسات اول ویزیت خود توصیه می‌کنند، چرا که اغلب این آزمایش‌ها بایستی در سه ماهه اول یا دوم حاملگی انجام ‌شوند. این نوع آزمایش غربالگری فقط می‌تواند احتمال خطر برای بروز شرایط خاص بیماری را تخمین بزند اما نمی‌تواند تضمین کند که قطعاً مشکل خاصی به وقوع خواهد پیوست. این آزمایش‌ها معمولاً غیر تهاجمی هستند و از طریق سونوگرافی یا نمونه‌گیری خون مادر انجام می‌‏شوند. اگرچه انجام آزمایش‌های پیش از تولد در اکثر موارد اختیاری است، اما متخصصان زنان اغلب انجام این آزمایش‌ها را توصیه می‌کنند. در صورتی که نتیجه آزمایش‌های اولیه مثبت باشد، انجام آزمایش‌های تشخیصی بیشتری لازم خواهد شد به طوری که برخی از آن‌ها به شیوه‌های تهاجمی‌تر صورت می‌پذیرند تا مختصات دقیق‌‌تری از وضعیت جنین را در اختیار مادر باردار و پزشک متخصص قرار دهند.
سایر آزمایش‌های دوران بارداری جهت بررسی عوامل تهدیدکننده سلامت مادر، کودک یا فرایند بارداری انجام می‌شوند. یکی از این موارد، آزمایش تحمل گلوکز (قند بارداری) که برای بررسی ابتلا مادر به بیماری دیابت در دوران حاملگی انجام می‌شود. این نوع دیابت قابل کنترل و درمان است و برای همه مادران باردار توصیه می‌شود. مادرانی که در خطر داشتن فرزندانی با ناهنجاری‌های خاص ژنتیکی یا بیماری‌های عفونی هستند، نسبت به سایرین نیازمند انجام آزمایش‌های غربالگری بیشتری هستند. مثلاً اگر مادر در مناطقی زندگی کرده باشد که سل شیوع داشته است ممکن است پزشک وی انجام آزمایش پوستی توبرکولین را توصیه کند.

آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری چه زمانی انجام می‌شوند؟

آزمایش‌های غربالگری سه ماهه اول معمولاً می‌توانند بعد از هفته دهم بارداری آغاز شوند. در این مرحله آزمایش‌ها اغلب به صورت سونوگرافی و آزمایش خون هستند و شرایط رشد کودک و احتمال ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم داون را بررسی می‌کنند. همچنین سایر مواردی که سلامت کودک را تهدید می‌کنند، نظیر نارسایی‌های قلبی، فیبروز سیستیک و سایر مسائل مربوط به رشد را نیز مدنظر قرار می‌دهند.
انجام تک تک این آزمایش‌ها می‌تواند سخت باشد اما برای بسیاری از مردم فهمیدن جنسیت نوزاد از طریق غربالگری بسیار زودهنگام، این آزمایش‌ها را هیجان‌انگیز و قابل تحمل‌‏تر می‌نماید؛ مخصوصاً آزمایش غیر تهاجمی تشخیص جنسیت پیش از تولد (Noninvasive prenatal testing, NIPT) که دختر یا پسر بودن جنین را با آزمایش خون مشخص می‌کند (نمونه‌گیری خون به قصد انجام آزمایش NIPT در مطب همه پزشکان در دسترس نیست و متخصصان سلامت، بسته به سن یا سایر عوامل خطرساز ممکن است تصمیم بگیرند این آزمایش را تجویز نکنند. اما اگر شما طالب انجام این آزمایش هستید جهت حصول اطمینان می‌توانید تصمیم خود را با یک پزشک متخصص در میان بگذارید).
آزمایش‌های غربالگری‌ سه ماهه دوم بارداری می‌توانند حد فاصل هفته چهاردهم تا هجدهم بارداری صورت گیرند. نمونه خونی که در این دوران مورد آزمایش قرار می‌گیرد می‌تواند وجود خطر ابتلا به سندرم داون یا عارضه نقص لوله عصبی (Neural tube defects, NTDs) یا ناهنجاری‌های دیواره شکم مانند گاستروشیزیس (Gastroschisis) و امفالوسل (Omphalocele) را مورد ارزیابی قرار دهد. البته سونوگرافی به تکنسین یا پزشک متخصص این امکان را می‌دهد که آناتومی نوزاد را به دقت بررسی کند؛ زمان مناسب برای انجام آن نیز معمولاً بین هفته هجدهم تا بیست‌ و‌ دوم بارداری است. در صورت مشاهده موارد مشکوک یا نتایج غیرطبیعی در هر یک از تست‌های مذکور، می‌توان پیگیر انجام آزمایش‌هایی شد که ابعاد دقیق‌تری از وضعیت جنین را برای پزشک معالج روشن می‌کند. در ادامه به تفصیل به بررسی هر یک از آزمایش‌های غربالگری می‌پردازیم.
 

آزمایش‌های غربالگری سه ماهه اول بارداری:

• سونوگرافی:
  سونوگرافی از امواج صوتی برای تهیه تصویر از جنین داخل رحم، استفاده می‌کند. این آزمایش برای تعیین اندازه و محل قرار گرفتن جنین کاربرد دارد و از این طریق می‌تواند ناهنجاری‌های احتمالی در ساختار رشد اعضای بدن و استخوان‌ها را بررسی کرد. نوع خاصی از سونوگرافی وجود دارد که سونوگرافی فراتابی پشت گردن یا NTز(Nuchal translucency) نامیده می‌شود. هدف از انجام آن بررسی میزان تجمع مایع پشت گردن جنین است. اگر حجم این مایع بیش از حد معمول باشد، می‌تواند به منزله احتمال ابتلای جنین به عارضه سندرم داون باشد؛ البته این احتمال قطعی نیست.
   
• آزمایش‌های خون اولیه:
  در سه ماهه اول دوران بارداری، پزشک می‌تواند دو نوع آزمایش خون را با نام‌ها‌ی "آزمایش غربالگری یکپارچه متوالی" و "آزمایش غربالگری یکپارچه سرم" تجویز کند. این آزمایش‌ها برای اندازه‌گیری سطح برخی از مواد موجود در خون، یعنی پروتئین پلاسمایی A مرتبط با بارداری و هورمونی به نام گنادوتروپین کوریونی انسان استفاده می‌شوند. در اوایل دوران بارداری آزمایش خون برای مادر انجام می‌شود تا ایمنی بدن مادر در مقابل بیماری‌هایی نظیر سرخجه، سفلیس، هپاتیت ب و HIV محک زده شود؛ علاوه بر این از طریق این مرحله از آزمایش خون می‌توان احتمال ابتلای مادر به کم خونی را نیز مورد بررسی قرار داد.
  از دیگر کاربردهای آزمایش خون می‌توان به تشخیص گروه خونی و فاکتور Rh برای تعیین میزان تطابق Rh خون مادر و کودک اشاره کرد. Rh می‌تواند مثبت یا منفی باشد. عموم افراد دارای Rh مثبت هستند اما اگر Rh خون مادر منفی باشد، بدن پادتن‌هایی (آنتی‌بادی) تولید می‌کند که می‌تواند بر زایمان‌های بعدی اثرات مخربی داشته باشد. زمانی که ناسازگاری Rh وجود داشته باشد، اکثر خانم‌های Rh منفی در حدود 28 هفتگی بارداری و پس از زایمان، ایمونوگلوبولین Rh دریافت می‌کنند. این ناسازگاری زمانی رخ می‌دهد که Rh مادر منفی و Rh جنین مثبت باشد و در این شرایط برای مادر تزریق انجام می‌شود، اما اگر Rh جنین نیز منفی باشد نیازی به تزریق ایمونوگلوبولین Rh به مادر نیست. بخاطر داشته باشید که تا زمان تولد نوزاد، هیچ روش غیرتهاجمی‌ برای تعیین گروه خونی جنین وجود ندارد.
   
• نمونه‌برداری از پرزهای جفتی:
  نمونه‌برداری از پرزهای جفتی (Chorionic villus sampling, CVS) یک آزمایش غربالگری تهاجمی است. طی فرایند انجام این آزمایش، نمونه کوچکی از سلول‌ها یا پرزهای جفت در محل اتصال جفت به دیواره رحم برداشته می‌شود. ممکن است پزشک این آزمایش را در پی نتایج غیرطبیعی حاصل از آزمایش‌های غیر تهاجمی قبلی تجویز کند. عموماً این آزمایش را بین هفته دهم تا دوازدهم بارداری انجام می‌دهند و هدف از آن، بررسی مشکلات کروموزومی نظیر سندرم داون یا ناهنجاری‌های ژنتیکی نظیر فیبروز سیستیک است. به طور کلی، دو نوع نمونه‌برداری از پرزهای جفتی وجود دارد. در نوع اول نمونه‌برداری از طریق شکم انجام می‌شود که به آن ترانس ابدومینال‌ (Trans abdominal) گفته می‌‌شود. در نوع دوم، نمونه‌برداری از طریق دهانه رحم صورت می‌گیرد که از آن تحت عنوان ترانس واژینال (Transvaginal) یاد می‌شود. انجام این آزمایش ممکن است عوارضی نظیر درد شکمی یا لکه‌‏بینی در پی داشته باشد. همچنین احتمال کمی برای خطر سقط جنین در این آزمایش وجود دارد. از آن‌جایی که این یک آزمایش اختیاری است، لزومی ندارد که حتماً انجام شود.
   

آزمایش های غربالگری سه ماهه دوم بارداری:

• سونوگرافی:
  در سه ماهه دوم بارداری، سونوگرافی دقیق‌تری انجام می‌شود که از آن با نام سونوگرافی بررسی آناتومی جنینی یاد می‌کنند و طی آن مسائل رشد جنین از نوک سر تا انگشت پا مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از انجام آن، ارزیابی کامل و دقیق شرایط رشد بدنی جنین است. با انجام این سونوگرافی نمی‌توان تمام عوارض احتمالی جنین را مورد ارزیابی قرار داد و از این رو اهمیت غربالگری‌هایی که در ادامه ذکر خواهد شد مشخص‌تر می‌شود. اما به هر حال انجام این آزمایش به پزشک متخصص زنان شما این امکان را می‌دهد که بتواند اعضای بدن جنین را از نزدیک مشاهده کند.
   
• آزمایش‌های خون:
  • آزمایش غربالگری چهارگانه:
    این آزمایش شامل آزمایش خونی است که در سه ماهه دوم بارداری گرفته می‌شود. این آزمایش می‌تواند به پزشک زنان در تشخیص افزایش خطر سندرم داون، نقص لوله عصبی و ناهنجاری‌های دیواره شکم کمک کند. از آنجایی که این آزمایش چهار پروتئین موجود در بدن جنین را مورد بررسی قرار می‌دهد، لفظ چهارگانه برای آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. آزمایش غربالگری چهارگانه معمولاً برای کسانی توصیه می‌شود که آزمایش غربالگری یکپارچه متوالی یا آزمایش غربالگری یکپارچه سرم را انجام نداده‌اند. دقت این آزمایش در جهت تشخیص سندرم داون در مقایسه با آزمایش‌های نمونه‌برداری از پرزهای جفتی و سونوگرافی فراتابی پشت گردن، کمتر است.
     
  • تست غربالگری قند خون:
    این تست احتمال وجود دیابت بارداری را مورد بررسی قرار می‌دهد که یک بیماری رایج در دوران بارداری است و معمولاً پس از زایمان برطرف می‌شود. آزمایش غربالگری قند خون برای همه بانوان باردار ضروری و رایج است. توجه داشته‌ باشید که حتی اگر در دوران پیش از بارداری دیابت نداشته اید ممکن است در دوران حاملگی به این بیماری دچار شوید.
    دیابت حاملگی احتمال انجام سزارین برای زایمان را افزایش می‌دهد، چرا که عموماً فرزندان مادرانی که دچار دیابت هستند، از جثه بزرگتری نسبت به سایرین برخوردارند. همچنین ممکن است که نوزاد تا چند روز پس از به دنیا آمدن نیز دچار نوع خفیفی از قند خون باشد. برخی از پزشکان، غربالگری دیابت را با روش کوتاه‌تری انجام می‌دهند، به این نحو که پس از نوشیدن نوع خاصی از شربت توسط فرد باردار، در حدود یک ساعت بعد اقدام به نمونه‌گیری از خون کرده و آن را در راستای بررسی میزان قند خون مورد ارزیابی قرار می‌دهند. اگر سطح قند خون شما بالاست، پزشک شما آزمایش تحمل گلوکز طولانی‌تری را برایتان تنظیم می‌کند و نمونه‏‌گیری با ناشتایی انجام می‌‏شود تا قند خون اندازه‌گیری شود، سپس یک محلول قندی می‌نوشید و تا سه ساعت بعد، هر یک ساعت یکبار قند خونتان را اندازه می‌گیرید. برخی پزشکان ترجیح می‌دهند صرفاً آزمایش تحمل گلوکز طولانی‏‌تر را انجام دهند، مگر اینکه در فرد عوامل خطر دیابت بارداری وجود داشته باشد. اگر جواب آزمایش دیابت بارداری مثبت باشد، فرد باردار طی ده سال پس از زایمان در خطر ابتلا به دیابت است، بنابراین لازم است پس از تولد نوزاد این آزمایش را مجدداً انجام دهد.
     
• آمنیوسنتز:
  در آزمایش آمنیوسنتز مقداری مایع آمنیون از رحم مادر خارج شده و مورد بررسی قرار می‌گیرد. جنین در رحم توسط این مایع شناور محاصره شده است، به همین دلیل این مایع شامل ترکیب ژنتیکی سلول‌های جنین و مواد شیمیایی تولید شده توسط جنین نیز است. این آزمایش بعد از هفته پانزدهم بارداری و برای بررسی عارضه‌های ژنتیکی همچون سندرم داون و یا سندرم مهره‌های شکاف‌دار صورت می‌گیرد. 
  در صورتی که یکی از موارد زیر وجود داشته باشد، باید انجام این آزمایش را مدنظر قرار داد:
  • مشاهده نتایج غیرطبیعی در آزمایش غربالگری دوران بارداری
  • تجربه مواجهه با عارضه‌های کروموزومی مانند سندرم داون در دوران بارداری قبلی
  • سن بالاتر از 35 سال در مادران باردار
  • وجود سابقه بیماری ژنتیکی در خانواده فرد باردار
  • در صورت وجود اختلال ژنتیکی در مادر یا پدر جنین

آزمایش غربالگری سه ماهه پایانی بارداری:

غربالگری استرپتوکوک گروه ب (Group B Streptococcus, GBS)

استرپتوکوک گروه ب نوعی باکتری است که می‌تواند منجر به بروز عفونت‌های جدی برای مادر و فرزند شود. در زنان سالم، این باکتری عموماً در نواحی زیر یافت می‌شود:

• دهان
• گلو
• قسمت تحتانی روده
• واژن

وجود این باکتری در واژن، در صورتی که شرایط بارداری وجود نداشته باشد برای زنان مضر نیست، اما برای نوزادی که به روش طبیعی (از طریق واژن) به دنیا می‌آید و سیستم‌ ایمنی قدرتمندی ندارد، می‌تواند به شدت آسیب‌زا باشد و سبب بروز عفونت‌های جدی در دوران نوزادی شود. این آزمایش غربالگری می‌تواند طی هفته‌های سی و پنج تا سی و هفتم بارداری، از طریق نمونه‌برداری از واژن و روده انجام شود. در صورت مثبت بودن نتیجه آزمایش، مادر می‌تواند با مصرف آنتی‌بیوتیک‌هایی خطر ابتلای نوزاد به این عفونت باکتریایی را کاهش دهد.

با دکتر خود مشورت کنید:

آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری، اطلاعات بیشماری را در اختیار افراد باردار و پزشک متخصص زنان قرار می‌دهند. بسیاری از آن‌ها رایج و ضروری هستند. با این حال، برخی از آن‌ها جنبه‌های شخصی‌تر دارند. اگر دچار تردید یا اضطراب برای انجام آزمایش‌های غربالگری هستید، این مورد را با پزشک معالج خود در میان بگذارید. در این راستا می‌توانید از مشورت با یک متخصص ژنتیک نیز بهره‌مند شوید. مجموعه متخصصینی که با آن‌ها در ارتباط هستید، می‌توانند نکات روشنگری درباره آزمایش‌های غربالگری در دوران حاملگی به شما ارائه دهند و از این طریق کمک کنند تا تصمیم مناسبی اتخاذ کنید.

منابع:

https://www.healthline.com